جرم قتل غیرعمد و مراحل قانونی آن

۱. جرم قتل ناشی از بیاحتیاطی چیست؟

قانون مجازات شماره ۷۶۵ ترکیه، سهلانگاری را تعریف نمیکند. مواد ۴۵۵ و ۴۵۹ قانون مذکور تصریح کرده بودند که کسانی که در نتیجه بیاحتیاطی، بیدقتی، بیتجربگی در حرفه و هنر و بیتوجهی به قوانین، دستورالعملها و فرامین باعث مرگ یا جراحت میشوند، مجازات خواهند شد. سهلانگاری، یکی از مقررات جدیدی که در قانون مجازات ترکیه که از اول ژوئن ۲۰۰۵ لازمالاجرا شد، معرفی شده است، در دکترین تحت عنوان عناصر معنوی جرم، در کنار قصد، جایگاه خود را پیدا کرده است. سهلانگاری در ماده ۲۲ قانون مجازات ما به این صورت تعریف شده است: «سهلانگاری، انجام عملی بدون پیشبینی نتیجه مشخص شده در تعریف قانونی جرم، به دلیل نقض تعهد مراقبت و توجه است.» با توجه به تعریف قانونگذار از سهلانگاری، برای ایجاد این نظر که عملی از روی سهلانگاری انجام شده است، باید عناصر دانستن، اراده کردن و پیشبینی کردن ارزیابی شوند. پس از ارزیابی، میزان تقصیر مرتکب، مرحله مجازات را به پایان میرساند.

قتل غیرعمد ناشی از سهلانگاری، وقوع مرگ ناخواسته در نتیجه عملی است که وظیفه مراقبت و توجه را نقض میکند. جرم قتل غیرعمد ناشی از سهلانگاری در ماده ۸۵ قانون مجازات ترکیه تنظیم شده و

جرم قتل غیرعمد از سه عنصر اصلی تشکیل شده است. این عناصر عبارتند از: نقض وظیفه مراقبت و توجه، نتیجهای که در نتیجه نقض وظیفه مراقبت و توجه حاصل میشود، و احراز رابطه سببیت. در صورت فقدان یکی از این عناصر، جرم قتل غیرعمد را نمیتوان به شخص نسبت داد و متهم را نمیتوان مشمول مجازات کیفری کرد.

۱.۲ عناصر تشکیل دهنده جرم قتل عمد ناشی از بیاحتیاطی

قانونگذار در تعریف قانونی سهلانگاری، عناصر اصلی را به روشنی بیان کرده است. با این بیان، عنصر اصلی این است که پیامدهای عملی که نقض وظیفه مراقبت و توجه را تشکیل میدهد، پیشبینی نشده باشد و در صورت پیشبینی، پیامدهای آن مورد نظر نباشد.

الف- نقض تعهد توجه و مراقبت:

قانون مجازات ترکیه افراد را ملزم به نشان دادن مراقبت و توجه لازم برای جلوگیری از هرگونه آسیب به شخص، شیء یا چیز خاصی تحت مسئولیت خود نسبت به اشیاء و افراد اطراف میکند. قانونگذار ضمن تحمیل این تعهد به افراد، بیش از یک وظیفه را تحت یک عنوان واحد در نظر گرفته است. این وظایف عبارتند از انجام رفتارهای خودسرانه در زندگی روزمره به منظور آسیب نرساندن به دیگران، آگاهی همیشگی از مسئولیت فرد در قبال جامعه و توانایی پیشبینی عواقب عملی که قرار است انجام شود و آسیبی که به محیط زیست وارد میکند. در واقع، دادگاه تجدیدنظر در رأیی اظهار داشت که «متهم

ب-

برای تحقق جرم قتل غیرعمد ناشی از سهلانگاری، کافی نیست که رفتاری مغایر با وظیفه مراقبت و کوشش داشته باشیم. علاوه بر این، این رفتار باید مستقیماً و به طور عینی با مرگ شخص مرتبط باشد. در پروندهای که به دیوان عالی کشور ارائه شد، اظهار شد که «متوفی در اثر برقگرفتگی مجروح شده بود، اما به دلیل استفاده از داروی اشتباه در حین درمان در بیمارستان فوت کرد و

ج-

۲. انواع وقفه

۲.۱ تکسیر ساده:

در دکترین، سهلانگاری ساده، که سهلانگاری ناخودآگاه یا سهلانگاری عادی نیز نامیده میشود،

بیاحتیاطی حالتی از بیتوجهی است که زمانی رخ میدهد که مرتکب میتوانست نتیجه را پیشبینی کند اما نمیتوانست آن را در نتیجه بیاحتیاطی خود ببیند. مرتکب نمیتواند نتیجهای را که باید پیشبینی میکرد، پیشبینی کند و باعث نتیجهای میشود که نمیخواسته است. از آنجایی که در جریان عادی زندگی در نظر گرفته نمیشود که یک عابر پیاده پیشبینی کند که افراد داخل خودرو در اثر برخورد با خودرو آسیب دیده یا جان خود را از دست خواهند داد، بیاحتیاطی ساده مطرح میشود. طبق رأی دیوان عالی کشور، در یک حادثه نمونه؛ هدف شخصی که خود را زیر یک ماشین پرسرعت انداخت تا خودکشی کند و باعث تصادف شد، این بود:

از آنجا که عمل ارتکابی جرم، پایان دادن به زندگی خود است، عنصر پیشبینی جرم محقق نشده است، به این دلیل که نمیتوان گفت راننده میتوانسته پیشبینی کند که به او آسیب خواهد رسید و بنابراین، سهلانگاری ناخودآگاه مطرح میشود.*

۲.۲ سهلانگاری آگاهانه:

«ماده ۲۲ قانون مجازات کیفری ۳: اگر شخص نتیجهای را که پیشبینی کرده بود، نمیخواست، اما نتیجه رخ داد، سهلانگاری آگاهانه است؛ در این صورت، مجازات جرم سهلانگاری از یک سوم تا نصف افزایش مییابد.»

این نظریه به شدت به معیار قابلیت پیشبینی وابسته است زیرا این امر یک جرم کیفری محسوب میشود.* در واقع، مبنای قانونی سهلانگاری، مجازات مرتکب به دلیل عدم جلوگیری از یک نتیجه قابل پیشگیری است.* به همین دلیل، مجازاتی که در مورد سهلانگاری آگاهانه اعمال میشود، شدیدتر از مجازاتی است که در مورد سهلانگاری ساده اعمال میشود، اما این دلیل معتبری برای افزایش مجازات خواهد بود.

علاوه بر این،

بیان شده است که چنین ماده جامع و بازدارنده ای با هدف گسترش از خطرات جانی به احساس مسئولیت تهیه شده است.

۳. افزایش مجازات برای جرم قتل ناشی از سهلانگاری

۳.۱ نقص

ضمانت اجرای کیفری مبتنی بر مسئولیت ناشی از تقصیر است. در این مورد، تقصیر، حکمی است که در مورد مرتکب در رابطه با بیعدالتی که مرتکب شده است، صادر میشود. معنایی که از حکم مبتنی بر تقصیر بیان میشود را میتوان به شرح زیر توضیح داد: در حالی که شخص فرصت و توانایی عمل مطابق با الزامات هنجارهای رفتاری و انتخاب رفتار مطابق با قوانین را داشته است، او تصمیم به ارتکاب عمل نادرست گرفته و بنابراین محکوم میشود.

در مورد قتل غیرعمد، اگر بتوان از مرتکب انتظار داشت که الزام عینی مراقبت و کوشش را پیشبینی کرده و اقدامات خود را بر اساس آن هدایت کند، مرتکب مقصر تلقی خواهد شد.

۳.۲ مشارکت

اگر فعل شخص ثالث که به فعل سهلانگارانهی مرتکب اضافه شده، بیتقصیر باشد، شخصی که سهلانگاری کرده، مسئول خواهد بود زیرا هیچ سلسله سببی جدیدی به پیوند سببی که نتیجه را ایجاد میکند، اضافه نشده است. برای مثال؛ اگر فعل قانونی داروساز مبنی بر «دادن داروی تجویز شده» به فعل پزشکی که دارویی حاوی پنیسیلین را بدون توجه و مراقبت لازم و بدون پرسیدن سابقهی پزشکی قبلی بیمار به بیمار حساس به پنیسیلین تجویز کرده و بیمار فوت کند، مسئولیت پزشک برای ایجاد مرگ ناشی از سهلانگاری ادامه مییابد، اما تجویزکننده مسئول نیست*.

۳.۳ سازمانی

شروع به جرم، عدم انجام جرمی است که تصمیم به ارتکاب آن گرفته شده است، علیرغم شروع مستقیم آن با اقدامات مناسب، به دلایلی خارج از کنترل. در اینجا، عبارت «تصمیم به ارتکاب» به شرط داشتن قصد در حین انجام عمل اشاره دارد. در جرم قتل عمد، نتیجه یک وضعیت نامطلوب است، بنابراین هیچ عنصر قصدی را شامل نمیشود. بنابراین، شروع به جرم را نمیتوان در قتل عمد ذکر کرد.

۳.۴ جلسه

موارد واجد شرایط جرم در بند دوم ماده ۸۵ قانون مجازات ترکیه با عنوان «قتل ناشی از سهلانگاری» تعیین شده و یک ماده تجمیع ویژه اعمال میشود. بر این اساس، اگر مرتکب باعث مرگ بیش از یک نفر یا مرگ یک یا چند نفر و جراحت یک یا چند نفر شود، مجازات واحدی از ۲ تا ۱۵ سال اعمال میشود. دیوان عالی کشور حکم داد که جرم ایجاد مرگ بیش از یک نفر ناشی از سهلانگاری به دلیل عدم اجرای صحیح رویهها در برنامههای فرود توسط خدمه پرواز، عدم ارزیابی صحیح زمین و موقعیت جغرافیایی، عدم آموزش خلبانان و نقص عملکرد برخی از دستگاههای هواپیما در حادثهای که در آن ۵۷ نفر جان خود را از دست دادند، بوده است. (

همچنین پاسخ به این سوال که آیا میتوان مقررات جرایم زنجیرهای را در رابطه با تجمیع اعمال کرد، مفید است. جرم زنجیرهای در ماده ۴۳ قانون مجازات فرانسه تعریف شده است. عبارت «در محدوده اجرای تصمیم به ارتکاب جرم» در جمله اول قانون مجازات فرانسه ۴۳/۱ نشان میدهد که مقررات جرایم زنجیرهای فقط در مورد جرایمی که عمداً مرتکب شدهاند، اعمال خواهد شد. بنابراین، مقررات جرایم زنجیرهای را نمیتوان در جرم قتل عمد اعمال کرد.

۴. موارد تخفیف و تعلیق مجازات در جرم قتل عمد ناشی از بیاحتیاطی

تخفیف مجازات در جرم قتل عمدی در مواردی مانند نحوه وقوع حادثه، دلایل معافیت شخصی، شرایط مؤثر بر تقصیر و دلایل قانونی بودن جرم امکانپذیر است.

۴.۱ دلیل مصونیت شخصی از مجازات - دلیل تخفیف شخصی مجازات

«ماده ۲۲/۶ قانون مجازات کیفری: اگر نتیجه ناشی از عمل سهلانگارانه باعث شده باشد که مرتکب به حدی آسیب دیده باشد که دیگر نیازی به مجازات نداشته باشد، به ویژه از نظر وضعیت شخصی و خانوادگی او، هیچ مجازاتی اعمال نخواهد شد؛ در صورت سهلانگاری آگاهانه، مجازات قابل اعمال میتواند از نصف تا یک ششم کاهش یابد.»

با این حال، اینجا یک علامت سوال وجود دارد و آن این واقعیت است که میزان رابطه خانوادگی ذکر شده در ماده قانونی مشخص نشده است. در رویههای دادگاه تجدیدنظر، برادرزاده، پسرعمو، برادرزن مجرم به اندازه کافی نزدیک در نظر گرفته نمیشوند تا باعث قربانی شدن شوند تا جایی که اعمال مجازات غیرضروری باشد. در مقابل، دادگاه تجدیدنظر حکم داد که «متهم، که عموی متوفی است، میتواند از دلیل مصونیت شخصی به این دلیل که در همان خانه زندگی میکرده و به دلایل اقتصادی و خانوادگی روابط نزدیکی داشته است، بهرهمند شود.»*

باز هم، در همان ماده قانونی آمده است که مجازات در جرمی که با سهلانگاری آگاهانه ارتکاب مییابد، تا یک ششم قابل تخفیف است. این واقعیت که جرم با سهلانگاری آگاهانه ارتکاب مییابد، نه تنها در مرحله تعقیب، بلکه در مرحله تحقیق نیز حائز اهمیت است. برخلاف سهلانگاری ساده، در جرم سهلانگاری آگاهانه، دادستان نمیتواند طبق ماده ۱۷۱ قانون آیین دادرسی مدنی، تصمیم به عدم تعقیب بگیرد.

۴.۲ تعویق اعلام حکم (HAGB)

تعلیق اعلام حکم، یک نهاد حقوق کیفری است که با عدم صدور حکم محکومیت صادره علیه مجرم به مدت ۵ سال و لغو خودکار مجازات در پایان این مدت، به مجرم فرصت دوباره میدهد. در موارد سهلانگاری آگاهانه، تعلیق اعلام حکم به دلیل میزان مجازات امکانپذیر نیست. در موارد قتل غیرعمد ناشی از سهلانگاری، تعلیق اعلام حکم (HAGB) زمانی امکانپذیر است که مجازات ۲ سال یا کمتر باشد. علاوه بر این، مجرم به مدت ۵ سال تحت نظر نگه داشته میشود. متهم نباید در طول دوره نظارت مشخص شده مرتکب جرم جدیدی شود. اگر مجرم در طول دوره نظارت شرایط را داشته باشد، پرونده در پایان دوره نظارت مختومه میشود. برای صدور حکم HAGB، پوشش خسارت مادی وارده به قربانی به دلیل مرگ الزامی است. در صورت جبران خسارت قربانی، دادگاه ممکن است حکم HAGB صادر کند.

۴.۳ جریمه قضایی

به عنوان یک قاعده، مجازاتهای اعمال شده برای جرایم عمدی، مشروط بر اینکه ۱ سال یا کمتر باشند، میتوانند به جریمه قضایی تبدیل شوند. در جرایمی که از طریق سهلانگاری مرتکب میشوند، مجازات میتواند صرف نظر از میزان آن به جریمه قضایی تبدیل شود. با این حال، یک استثنا وجود دارد و آن این است که در جرایمی که از طریق سهلانگاری آگاهانه مرتکب میشوند، مجازات باید ۱ سال یا کمتر باشد تا حکم زندان به جریمه قضایی تبدیل شود. بنابراین، اگر فردی که مرتکب جرم سهلانگاری آگاهانه شده است، به بیش از ۱ سال محکوم شود، نمیتواند به جریمه نقدی تبدیل شود. با این حال، در موارد سهلانگاری ناخودآگاه، مجازات میتواند صرف نظر از میزان آن به جریمه قضایی تبدیل شود. *

۴.۴ مرور زمان

مرور زمان برای جرم قتل عمد ناشی از سهلانگاری، ۱۵ سال تعیین شده است. در جرم قتل عمد ناشی از سهلانگاری، که دفتر دادستانی میتواند تحقیقات را به اعتبار سمت آغاز کند و بنابراین نیازی به شکایت نیست، اگر دفتر دادستانی ظرف ۱۵ سال تحقیقات را آغاز نکند، پرونده از نظر قانونی مختومه میشود.*

۴.۵ تعلیق مجازات

جرم ایجاد مرگ ناشی از سهلانگاری نوعی جرم است که میتواند مشمول مجازات تعلیقی شود. وقتی مجازات تعلیقی صادر میشود، محکوم علیه برای مدتی تحت نظر میماند. این مجازات در خارج از زندان و در حین نظارت اجرا میشود.

اگر مجازات تعیینشده برای مرتکب ۲ سال یا کمتر باشد و سایر شرایط مربوط به مقررات تعویق نیز رعایت شود، میتوان برای جرم ایجاد مرگ ناشی از سهلانگاری، تعویق مجازات را اعمال کرد. جرم ایجاد مرگ ناشی از سهلانگاری خارج از شمول توبه مؤثر است. علاوه بر این، جرم قتل ناشی از سهلانگاری جرمی نیست که مشمول مقررات مصالحه باشد.*

۵. خسارات مادی و معنوی در جرم قتل عمد ناشی از بیاحتیاطی

بستگان قربانیان (مادر، پدر، همسر، فرزندان، خواهر و برادر و غیره) حق دارند برای جبران خسارت مادی و معنوی علیه مرتکب جرم ایجاد مرگ ناشی از سهلانگاری اقامه دعوی کنند.

مواردی که مستلزم طرح دعوی غرامت هستند، ممکن است به دلیل مرگ ناخواسته ناشی از عدم استفاده فعال از مهارتهای خود، عدم رعایت اقدامات احتیاطی کافی یا نقض قوانین توسط مرتکب باشد. اگر مرگ ناشی از یک عمل پزشکی نادرست باشد، میتوان علیه پزشکی که مرتکب این عمل شده است، دعوی غرامت به دلیل قصور پزشکی اقامه کرد. اگر مرگ ناشی از حادثه کاری باشد، میتوان علیه کارفرما دعوی غرامت به دلیل حادثه کاری اقامه کرد. اگر مرگ ناشی از تصادف رانندگی باشد، میتوان دعوی غرامت به دلیل تصادفات رانندگی اقامه کرد.

۵.۱ قصور پزشکی و جرم قتل

خطای پزشک، به عبارت دیگر، قصور پزشکی، عملی نادرست ناشی از فقدان دانش حرفهای یا بیتجربگی در حین انجام یک اقدام پزشکی بر روی بیمار، یا عملی است که مغایر با وظیفه مراقبت و توجه است.

رابطه بین پزشک و بیمارش، رابطه وکیل-موکل است. پزشک باید مناسبترین درمان را برای ویژگیهای شخصی بیمار انتخاب کند، تمام اقدامات احتیاطی لازم را بر اساس تجربیات حرفهای و عمومی زندگی برای جلوگیری از آسیب به بیمار انجام دهد و هنگامی که در طول درخواست با مشکل جدیدی مواجه میشود، باید تحقیقات دقیقی برای رفع مشکل انجام دهد و پس از انجام انواع اقدامات حفاظتی، درخواست جدیدی ارائه دهد.

اگر بیماری در اثر خطای پزشک فوت کند، پزشک به جرم ایجاد مرگ ناشی از سهلانگاری محاکمه میشود. اینکه آیا عمل پزشکی انجام شده توسط پزشک با الزامات علم پزشکی مطابقت دارد یا خیر، با اخذ گزارش علمی از ریاست سازمان پزشکی قانونی مشخص میشود. اگر خطای پزشک، صرف نظر از دلیل، مبتنی بر چه چیزی باشد، پزشک به جرم ایجاد مرگ ناشی از سهلانگاری مجازات میشود. به عنوان مثال، پزشکی که در حین عمل جراحی گاز را در معده بیمار خود فراموش میکند و به دلیل عارضهای باعث مرگ بیمار میشود، به جرم ایجاد مرگ ناشی از سهلانگاری مجازات میشود.

وقتی مرگ در نتیجه خطای پزشک رخ میدهد، میتوان علیه پزشکی که مرتکب این عمل شده است، دادخواست غرامت به دلیل قصور پزشکی مطرح کرد. در واقع، در رأی دادگاه تجدیدنظر،

۵.۲ مرگ و میر ناشی از حوادث کاری ناشی از سهل انگاری

حادثه ناشی از کار در ماده ۱۳ قانون بیمه اجتماعی و بیمه سلامت عمومی شماره ۵۵۱۰ تعریف شده است. اگر رابطه کاری بین طرفین بر اساس قرارداد کار باشد، رابطه کارفرما-کارمند وجود خواهد داشت، در این صورت حوادثی که در حین انجام کار رخ میدهد و منجر به فوت یا آسیب دیدگی کارمند میشود، حادثه ناشی از کار محسوب میشود و کارفرما مسئول آن است.

بر اساس اینکه آیا کارفرما تعهدات خود را برای تضمین بهداشت و ایمنی شغلی ناشی از قوانین کار و تأمین اجتماعی انجام میدهد یا خیر، تعیین خواهد شد. ماده ۷۷ با عنوان تعهدات کارفرمایان و کارمندان؛ «کارفرمایان موظفند تمام اقدامات احتیاطی لازم را برای تضمین سلامت و ایمنی شغلی در محل کار خود، نگهداری کامل ابزار و تجهیزات، و کارگران موظف به رعایت تمام اقدامات احتیاطی در مورد سلامت و ایمنی شغلی هستند.»* بر این اساس، در حکم دادگاه تجدیدنظر؛

۵.۳ تصادفات رانندگی ناشی از سهلانگاری

شخصی که وسیله نقلیه را در ترافیک میراند، وظیفه دارد از قوانین پیروی کند و خطرات را پیشبینی کند. اگر او در زمانی که فرصت انجام این کار را دارد، این وظیفه را انجام ندهد و به شخص دیگری آسیب برساند، مرتکب جرم سهلانگاری شده است.

در صورتی که رانندهای که با لاستیک پوشیده از برف در هوایی که تمام جادهها پوشیده از برف است وارد ترافیک شود و باعث تصادف و فوت شود، یا اگر به محض روشن شدن چراغ قرمز با سرعت بالا وارد یک تقاطع شلوغ شود و باعث تصادف شود،

در رأی شماره 2016/250 K دادگاه عالی تجدیدنظر عمومی کیفری مورخ 10/05/2016؛ در حادثهای که

طبق رأی دیگری از شعبه دوازدهم دادگاه کیفری دیوان عالی تجدیدنظر، به شمارههای 2017/3458 E. و 2017/7091 K.، مورخ 05.10.2017؛